Trong các dịp lễ hội, chúng ta thường chúc nhau những điều tốt lành, mong cầu sự an hòa, thịnh vượng và xua đi những điều không may mắn như dịch bệnh, tai ương… Một mùa Trung Thu nữa đang đến gần. Nhưng khác với những năm trước, khi chúng ta đang ở giữa những ngày dịch bệnh nhiều ngơ ngác và bất an, thì những lời chúc và mong cầu bình an càng trở nên quý giá, là những điều mà chúng ta trao gửi nhau mỗi ngày, không chỉ riêng ngày lễ hội. Bởi vậy, chuỗi sự kiện Những điều xưa cũ mới mẻ 2: MÙA LỄ HỘI lựa chọn khai thác hình ảnh Sư tử, không chỉ bởi những nét đặc sắc trong tạo hình, mà còn vì những ý nghĩa may mắn và giá trị văn hóa mà linh vật này biểu đạt.
►►Tham gia gây quỹ cộng đồng cho chuỗi sự kiện tại đây.
Như chúng ta đã biết, múa sư tử là một nét văn hóa truyền thống của người Á Đông, thường được biểu diễn trong các dịp như Tết Trung thu và Tết Nguyên đán, thể hiện mong ước bình an, thịnh vượng, xua đuổi những điều không may. Những điệu múa tượng trưng cho sự hòa hợp sâu sắc giữa loài vật và loài người trong một bầu không khí thanh bình, hoan lạc.
Trong hành trình nghiên cứu và tìm kiếm chất liệu cho những thiết kế mang đậm bản sắc Việt trong mùa lễ hội, chúng tôi từ góc nhìn của những nhà thiết kế, đặc biệt ấn tượng với tạo hình và phối màu của những chiếc đầu sư tử của cha ông ta đầu thế kỷ XX. Điều đáng tiếc là những chiếc đầu sư tử đó, mặc dù đặc sắc và mang những dấu ấn riêng của người Việt, nhưng đến bây giờ chỉ còn được lưu giữ tại các bảo tàng, thay vì tiếp tục được đem ra biểu diễn trên đường phố, trong các dịp lễ hội truyền thống của chúng ta hiện nay.
Trong khi đó, khi tìm hiểu về nghệ thuật múa sư tử truyền thống của các nước châu Á khác như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, chúng tôi nhận thấy tính duy trì trong phong cách tạo hình của các đầu sư tử, thể hiện được những sáng tạo riêng trong nền văn hóa của mỗi nước và vẫn lưu giữ được sự khác biệt đó cho đến ngày nay.
1/ Điệu múa sư tử shishimai của Nhật Bản
Shishimai hay shishi kagura là điệu múa sư tử của Nhật Bản, thuộc loại hình biểu diễn nghệ thuật dân gian. Ngày nay, shishimai xuất hiện trong các lễ hội với ý nghĩa trừ tà, xua đuổi chướng khí, mang lại cho dân chúng một năm ấm no, đẩy lùi dịch bệnh. Đối với trẻ em, shishimai ban cho chúng sự thông thái, trong đám đông đứng xem, bố mẹ thường khuyến khích các con để cho shishi gashira cắn nhẹ vào đầu. Vết cắn tượng trưng đó như một dấu ấn của thần hộ vệ trên người đứa trẻ, giúp ngăn ngừa bệnh tật, khiến đứa trẻ mạnh khỏe trong năm mới và cũng ban cho chúng trí tuệ. Những sợi tóc của shishi gashira rụng xuống khi múa sẽ được cha mẹ giữ lại, cho vào túi đeo trước cổ trẻ em như một thứ bùa hộ mệnh.
Trong shishimai, đầu sư tử được miêu tả có hình dáng dữ tợn, giống quỷ dữ, với sắc thái biểu cảm mạnh. Nó sở hữu đôi mắt to, nhìn thẳng, lông mày đen, dày và uốn sóng. Khuôn mặt vuông vức với hàm nhô ra phía trước, hàm răng đóng mở được để „cắn“ các em bé. Đầu sư tử làm bằng gỗ phủ sơn đen và đỏ, mắt, răng và lỗ mũi sơn vàng, trên trán có búi tóc bằng giấy trắng, hai tai vểnh ra hai bên. Hàm răng đều như răng người. Thân là một dải vải màu xanh lá điểm các vòng xoáy, hoa văn đặc trưng của Nhật Bản. Shishi được người Nhật coi là một con thần thú có hình dáng kì dị hơn là một con sư tử đơn thuần.
(Nhật Vương tổng hợp từ bài nghiên cứu của Haruo Sakurai, Nanzan University 1988)
2/ Múa sư tử Saja Nori của Hàn Quốc
Saja Nori là điệu múa dân gian, trong đó mặt nạ sư tử được sử dụng. Các điệu múa sư tử trong các buổi biểu diễn hầu hết được biểu diễn để xua đuổi tà ma và cầu mong điều may mắn. Đặc biệt, Saja Nori ở vùng Bukcheong có nhiều khía cạnh sân khấu và tương tự như narye (một nghi thức theo mùa để chống lại linh hồn ma quỷ). Sajanoripae – một nhóm biểu diễn Saja Nori – sẽ đến thăm từng hộ gia đình trong làng từ ngày 04 đến ngày 14 tháng Giêng âm lịch và thực hiện nghi thức trừ tà. Người biểu diễn trong lốt sư tử sẽ đeo chuông chạy quanh nhà, rung lên rộn rã để xua đi âm khí. Sự hiện diện của sư tử, vua của muôn loài, được cho là có sức mạnh vốn có để xua đuổi tà ma.
Hình tượng sư tử trong Saja Nori có lẽ là hình mẫu nguyên thủy nhất, với thân hình làm bằng sợi tự nhiên, mặt sư tử dẹt như cái nong, cấu tạo gần như mặt người với điểm nhấn là đôi mắt to, mũi to và gồ lên, hàm răng đều chạy dài theo viền khuôn mặt như nở một nụ cười. Mặt nạ sư tử Hàn Quốc cũng được làm bằng gỗ phủ sơn màu đỏ bã trầu điểm các chi tiết sơn màu trắng, trên má có hai đốm lửa trắng.
(Nhật Vương tổng hợp từ National Folk Museum of Korea)
3. Múa sư tử Trung Quốc
Theo tín ngưỡng truyền thống của Trung Quốc, sư tử biểu thị lòng dũng cảm, tính kiên định và ưu việt. Múa sư tử được biểu diễn để xua đuổi tà ma, đem lại may mắn cho năm mới. Màn biểu diễn kết hợp các động tác kung fu và âm nhạc để mô tả chân thật nhất các hành động của sư tử. Thông thường một nhóm múa sư tử thường từ 10 thành viên trở lên. Một cửa hàng, doanh nghiệp hoặc hộ gia đình được những người biểu diễn Múa Sư Tử ghé thăm sẽ gặp nhiều may mắn trong năm tới. Nếu một thành viên trong gia đình hoặc chủ doanh nghiệp thò đầu vào miệng sư tử, năm đó họ sẽ càng may mắn, thịnh vượng.
Tùy theo địa phương, các điệu múa sư tử và múa lân rất đa dạng, tuy nhiên sự khác biệt lớn nhất là kiểu miền Bắc và kiểu múa miền Nam. Múa sư tử phương Bắc được sử dụng để giải trí cho Triều đình, những con sư tử này có cái bờm lông lá, ngoại hình tương tự như sư tử đá với khuôn mặt vuông, hàm nhô ra phía trước, răng nanh, mắt mở to, dữ tợn. Khi biểu diễn chúng đi theo cặp đực cái, sư tử đực đeo bông hoa mẫu đơn đỏ – còn gọi là thần hồng – trên trán, còn con cái đeo hoa màu xanh. Các chi tiết trang trí phụ được tiết chế để tập trung vào các cử động mạnh mẽ, linh hoạt. Tuy nhiên bộ lông với nhiều sợi đỏ và vàng dài quét đất cũng khiến nó trở nên bắt mắt.
Các điệu múa phương Nam mang tính biểu tượng hơn và được biểu diễn trong các lễ kỷ niệm năm mới của Trung Quốc. Sư tử phương Nam được chia thành hai nhóm chính, sư tử Hạc Sơn và sư tử Phật Sơn. Sư tử Hạc Sơn có miệng thẳng, sừng cong và đuôi ngắn; sư tử Phật Sơn có miệng cong, sừng nhọn và đuôi dài. Đầu sư tử phương Nam có hình cầu, được trang trí nhiều họa tiết nhỏ đầy màu sắc kết hợp với những quả bông. Đặc biệt những dải lông trắng như lông thỏ được gắn dọc theo viền mắt, lông mày và khuôn mặt. Mắt được đẩy ra xa hai bên. Hai tai được giản lược thành hai hình tròn xoáy ở gần cổ, đôi khi giữ nguyên tai vểnh. Hàm răng với 4 răng nanh của loài thú. Khi biểu diễn, chuyển động liên tục của mí mắt sư tử cũng như chuyển động của đầu và miệng được cho là để tăng cường sức sống và tuổi thọ, trong khi đuôi của sư tử quét đi vận xấu và những điều không vui từ năm ngoái. Một chiếc gương được gắn vào đầu sư tử với hàm ý xua tan năng lượng tiêu cực, tà ma và linh hồn xấu, chức năng như một chiếc gương bát quái.
(Nhật Vương tổng hợp theo Nationsonline)
4/ Múa sư tử Việt Nam
Điệu múa sư tử ở Việt Nam rất thịnh hành trong những ngày lễ Trung thu và năm mới. Tương tự như các nước khu vực đồng văn, điệu múa sư tử mang ý nghĩa xua đuổi ma quỷ, đem lại điềm lành cho gia chủ. Tại Việt Nam, điệu múa với chiếc đầu sư tử khổng lồ này còn là một đặc sản vào dịp Trung thu. Qua nghiên cứu tư liệu hình ảnh và sách báo đầu thế kỉ XX, chúng tôi nhận thấy chiếc đầu sư tử ở Hà Nội và Bắc Bộ có những đặc điểm nhận dạng rất đặc trưng so với các nước láng giềng. Chiếc đầu sư tử kiểu Hà Nội có khung bằng mây tròn, các mối nối được đan kết và gia cố bằng sơn ta để được một bộ khung vững chắc. Cấu tạo hình cầu để đội lên đầu người biểu diễn. Lớp ngoài được bồi các lớp giấy dó rồi vẽ màu lên và trang trí thêm các hoa văn hoa lá bướm bằng giấy trang kim. Kết cấu bằng những vật liệu tự nhiên, nhẹ mà bền này sẽ giúp cho người hiểu diễn không bị mỏi tay khi vác trên đầu cả một khối có đường kính 80cm. Phía sau gáy là chiếc sừng vươn lên phía trước, hơi cong và tròn ở đầu, đôi tai thấp hơn ở hai bên và sau gáy là dải vải đỏ, mỗi khi múa lại phập phồng như hơi thở của đất.
Khác với khuôn hình vuông vức hay tròn dẹt, chiếc đầu sư tử miền Bắc có trán nhô lên theo chiều dọc, hai má bạnh, hàm mở rộng theo chiều dọc với hàm dưới gắn một tấm bìa lật mở với chòm râu. Đôi mắt to, nhìn trực diện phía dưới đôi lông mày cong sang hai bên vòng về phía sau rất nổi bật. Khi so sánh những hình ảnh tìm được, chúng tôi nhận thấy đôi lông mày có hình dáng như vậy do phải “chuyên chở” một nhân vật cũng rất quan trọng trong Tết Trung Thu: Cá chép. Đây là đặc điểm quan trọng nhất của chiếc đầu sư tử theo lề lối miền Bắc, một sáng tạo dí dỏm và tinh tế của cha ông ta.
Tuy nhiên, những hình ảnh múa sư tử ở Việt Nam hiện nay lại có xu hướng khá giống với tạo hình sư tử phương Nam của Trung Quốc. Phần đông mọi người sẽ quen thuộc hơn với hình ảnh này và có phần ngạc nhiên, trầm trồ khi được xem những sáng tạo rất Việt Nam của cha ông ta trước đây.
Khi những điều đẹp đẽ của cha ông ta dần trở nên xa lạ với chính người Việt hiện đại, đó là lúc chúng tôi cảm thấy cần phải hành động, dù chỉ là những điều nhỏ bé. Chuỗi sự kiện Những điều xưa cũ mới mẻ 2: MÙA LỄ HỘI ra đời với mục tiêu phục dựng một số đầu sư tử truyền thống của Việt Nam; tổ chức triển lãm trưng bày các hiện vật mà chúng tôi sưu tầm được và những sản phẩm thiết kế cho mùa lễ hội được ứng dụng từ các chất liệu thuần Việt…
Để có kinh phí tổ chức chuỗi hoạt động, chúng tôi quyết định sử dụng hình thức gây quỹ cộng đồng.
Rất mong nhận được sự quan tâm và ủng hộ của bạn cho dự án tại đây.
Biên tập: Mi Alpha